آينده‌ي آبي

از درد و غم رفته و آينده چه گويم ـ انديشه‌ي مستقبلم از حال برآورد. صائب تبريزي

Tuesday, November 13, 2007

بازگشت به ارادة شخصي در امور ا جتماعي

سه‌شنبه 22 آبان 1386
اين يادداشت در روزنامه‌ي اعتماد ملي امروز به چاپ رسيد
جامعه‌نشاسان در سير تحول جوامع، از دوره‌هاي مختلفي سخن مي‌گويند. در يك تقسيم‌بندي كلي، آنان زندگي اجتماعي بشر را به دو دنياي قديم و دنياي جديد تقسيم مي‌كنند. آن چه وجه مميزة اين دو دنياست، ماهيت روابطي است كه بر جامعة انساني حاكم است. در دنياي قديم كه بيشتر مردم در روستاها زندگي مي‌كردند، وجه غالب روابط حاكم، شخصي، چهره به چهره، عاطفي، غيررسمي و نخستين بود. اما در دنياي جديد كه با شكل‌گيري مدرنيسم آغاز شده است و بيشتر مردم در شهرها زندگي مي‌كنند، وجه غالب روابط حاكم، غيرشخصي، تعريف‌شده بر اساس هنجارهاي درون پايگاه‌هاي اجتماعي، عقلاني و رسمي است. البته اين به آن معنا نيست كه جوامع كنوني عاري از روابط شخصي و عاطفي هستند. بلكه اين روابط تعيين‌كنندة حيات جامعه محسوب نمي‌شود. هر چند روابط شخصي و عاطفي، اس و اساس گروه‌هاي غيررسمي و برخي نهادهاي اجتماعي مانند خانواده است، ولي جامعة كنوني فارغ از روابط رسمي و عقلاني در سطح جامعه‌اي و ملي نمي‌تواند جامعه‌اي سالم باشد و مبتلا به مجموعه‌اي پيچيده از مصائب اجتماعي خواهد بود
سيد حسن مدرس، نمايندة مردم تهران در مجلس سوم، چهارم، پنجم و ششم دوران مشروطه و نمايندة علما در مجلس دوم، اين موضوع را به خوبي فهميده بود. او از جمله نوادري بود كه خود را محصور علوم حوزوي، آنهم در آن دوران نكرده بود و بسياري از كتب تاريخ، مخصوصا تاريخ تحولات غرب و برخي كتب مبنايي فلسفة غرب را خوانده بود و به دركي قابل توجه از دوران مدرن رسيده بود
در دورة پنجم مجلس كه سردار سپه ميخ خود را محكم كوبيده و به عنوان رييس‌الوزرا بسياري از روشنفكران خواهان تغيير و تحول را به هواخواهي خود كشانده بود، مدرس در دهم آبان ماه[1] 1303 در مجلس نطقي ايراد كرد كه به عنوان يكي از مهم‌ترين نطق‌هاي تاريخ مجلس مشروطه و به اعتقادم از مهم‌ترين نطق‌هاي تمام مجالس شصت‌ سال گذشته ثبت شده است. اين نطق نشان از فهم عميق او از تاريخ ايران و سير تحولات جوامع بشري دارد
مدرس، مرز اساسي بين دنياي قديم و جديد را در ماهيت ارادة حاكم بر امور اجتماعي تعريف مي‌كند. او معتقد است در گذشته بر امور اجتماعي، ارادة شخصي حاكم بود و در دورة جديد اين ارادة جمعي است كه امور اجتماعي را اداره مي‌كند و سامان مي‌دهد. سخن او چنين است
ـ«يك عمرهايي اين مملكت و ساير قطعات دنيا و نقطه‌هاي مختلفه دنيا اداره مي‌شد با ارادة شخصي يك نفر[2]، هر قطعه از قطعات دنيا
يك قطعة دنيا هم اين ايران شما بود كه شما نمايندگان اهالي آن هستيد، ارادة ‌شخصي در امورات نوعي و امورات اجتماعي حكمفرما بود ... استبداد طول كشيد تا بيست سال قبل، كه ... اشخاص منورالفكر از داخلة مملكت به خيال افتادند كه امورات اجتماعي اين مملكت از ارادة شخصي خارج شود و ارادة اجتماعي شود؛ و نسبت به اين مسئله هر عاقلي كه به درجة اول عقل باشد تصديق مي‌كند كه اداره كردن امور شخصي با اردة اجتماعي اقوي و امتن است تا اداره كردن امور شخصي با ارادة شخصي ...چه رسد به امور اجتماعي،و اين مسئله از بديهياتستــ» ـ
او حتي در اين باره به جايگاه روحانيت نيز اشاره مي‌كند كه منصب قضاوت را به عهده داشت و در اين مورد خاص تقاوت ارادة‌ شخصي و ارادة اجتماعي را چنين به تصوير مي‌كشد: «حالا از خودم مي‌گويم، بنده در زمان استبداد هم آخوند بودم، ‌تازه آخوند نشده‌ام. به من مراجعه مي‌كردند. اگر خوب بودم، ‌خوب مرافعه مي‌كردم؛ اگر بد بودم، بد مرافعه مي‌كردم؛ چيزي مي‌نوشتم مي‌بردند دارالحكومه، پول از آنها مي‌گرفتند آن حكم را اجرا مي‌كردند، پول را مي‌گرفتند مي‌گفتند بلي حكم آقاي حجت‌الاسلام است بايد اجرا شود؛ اگر پول نمي‌دادند، ‌مي‌گفتند برو فردا بيا، برو پس‌ فردا بيا و به همين طريق او را سر مي‌دواندند. اين ترتيب جريان استبداد بود. و اگر غير از اين هم بود استبداد معني نداشت
آمد زمان مشروطه؛ بسيار خوب، مي‌آيند پيش من، مي‌گويم بابا برويد عدليه عارض شويد، از آن جا ارجاع كنند،‌ آخر ترتيب اجتماعي شده است. مي‌رفتند و مي‌آمدند دو سه مرتبه از آن جا به آن جا و ارادة‌ اجتماعي در يك كار شخصي مدخليت پيدا مي‌كرد از باب مثل است»ـ
مدرس در همين نطق ادامه مي‌دهد كه تبلور ارادة ‌اجتماعي در تأسيس اداره‌ها، سازمان‌هاي گوناگون و نهادهاي واسط به نمايش درمي‌آيد و قطعا مجلس سرآمد اين سازمان‌ها است. يعني با شكل‌گيري نيازهاي جديد كه مختص دوران معاصر زندگي بشر است، وظايف و كاركردهاي جديدي ايجاد مي‌شود كه با تأسيس سازمان‌ها و توزيع قدرت به جاي تمركز آن، آن وظايف و كاركردها جاري و ساري مي‌شود. او در آن زمان با طرح اين مباحث هشدار مي‌دهد كه مشروطه از مسير خود منحرف شده است؛ چرا كه ارادة ‌شخصي در حال قبضه كردن قلمروهاي ارادة ‌اجتماعي‌اي است كه توسط مشروطه در ايران شكل‌ گرفته بود و در حال گسترش بود
ظرافتي كه مدرس به خرج مي‌دهد اين است كه طرح مي‌كند با داشتن نهاد مدرن، نمي‌توان جامعه‌اي مدرن داشت. بلكه اساس، همان روابط و نوع ارادة حاكم است. او با دقت طرح مي‌كند كه اين امكان وجود دارد در نهاد مدرن نيز ارادة شخصي حاكم شود و آن را رجوع مجدد و بازتوليد استبداد مي‌داند. در اين باره به سازمان و عملكرد بلديه اشاره مي‌كند كه سازماني مدرن و متعلق به مشروطه است ولي عملكردش برآيند ارادة شخصي برآمده از كودتاست. براي همين در انتهاي همان نطق در نتيجه‌گيري مي‌گويد بايد خيابان را گشاد كرد، ولي توسط بلدية مشروطه نه بلدية كودتا كه صبح بگويد خراب كن، تا شب خراب كند كه نداند خاكش را كجا بريزد
يكي از اتفاق‌هاي مهم در ماه‌هاي گذشته كه هنوز هم تبعات آن ادامه دارد و همچنان ادامه خواهد داشت، انحلال سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور و تغيير اساسي در نظام بودجه‌نويسي كشور است. سازمان مديريت و برنامه‌ريزي به عنوان مهم‌ترين نهاد تدوين بودجه، با تجربه‌اي طولاني در اين حوزه، برآيندي از عقل جمعي بود. در نظر گرفتن تجربة گذشتگان و تاريخ تحولات اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي، مكلف دانستن خود به در نظر گرفتن اسناد بالادستي، توجه به توانمندي‌هاي ملي و بخشي، طي كردن مراحل گوناگون كارشناسي در تدوين بودجه، دوري‌گزيني از مراكز قدرت و فشارهاي آن‌ها(البته در حد توان) و نكات ريز و درشت ديگر از جمله مواردي است كه در تدوين و تخصيص بودجه لحاظ مي‌شد. علاوه بر اين كه همان بودجه به طور كامل با تمام جزييات در سازماني ديگر كه برآيند ارادة اجتماعي يك ملت است، يعني مجلس شورا، در كميسيون‌هاي تخصصي و صحن علني به بحث و بررسي گذارده و در نهايت با رأي اكثريت نمايندگان تصويب مي‌شد(در اين مهم فرآيند اهميت دارد نه كيفيت و توانمندي)، و در مجموع تدوين بودجه نه برآمده از خواست مراكز قدرت دولتي، بلكه برآمده از ارادة اجتماعي تلقي مي‌گرديد
حال جاي اين پرسش به طور جدي مطرح است كه آيا انحلال سازمان مديريت و برنامه‌ريزي و به دست‌گيري كل نظام بودجه‌ريزي و تغيير اساسي در ساختار آن و حذف تمام تبصره‌هاي بودجه و بي‌ارتباط دانستن آن با وظايف مجلس شوراي اسلامي به عنوان بالاترين نهاد تبلور ارادة اجتماعي ملت، به معناي محدود كردن ارادة اجتماعي و بازتوليد و تثبيت ارادة شخصي در امور اجتماعي نيست؟ آيا اين قبيل تصميم‌ها و اقدام‌ها به معناي بازگشت به دوران ارادة شخصي و از بين بردن دهه‌ها تلاش ملي براي شكل‌گيري، تقويت و نفوذ ارادة اجتماعي در امور نوعي و اجتماعي نيست؟ تاريخ و گفتار صريح نابغة ملي ايران، شهيد مدرس به اين پرسش‌ها پاسخ مثبت مي‌دهد
منبع نقل قول‌ها: محمد تركمان. مدرس در پنج دورة تقنينيه، جلد دوم، تهران: مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگي، 1374 صفحه‌هاي 97 تا 103
[1] . زمان نوشتن اين يادداشت به طور اتفاقي با تاريخ نطق مدرس مصادف شد. الخير في ما وقع
[2]. آن يك نفر مي‌تواند خوب يا بد باشد. مدرس مي‌گويد: «بعضي اراده‌اي قوي داشتند، بعضي اراده ضعيف داشتند. بعضي عياش بودند. بعضي به فكر مردم بودند. بعضي نبودند.» چگونه بودن فرد، امري فرعي است. اصل و اساس نوع اراده و روابط حاكم است

Sunday, November 04, 2007

غيبت نگاه انساني به حقوق شهروندي

يكشنبه 13 آبان ماه 1386
ـ 137 نهادينه كردن فرهنگ شهري است؛ شهروند گرامي، شما مي‌توانيد در حوزة امور اجتماعي و مزاحمت‌هاي شهري شامل سد معبر، جمع‌آوري متكديان و كارتن‌خواب‌ها، حيوانات موذي، سگ‌هاي ولگرد و زوايد فيزيكي مزاحم اعم از ساخت و سازهاي غيرمجاز، جمع‌آوري خودروهاي فرسودة رهاشده، فروشندگان دوره‌گرد و ... با شهرداري تماس بگيريد.»ا
اين جملات، تبليغاتي است كه پشت بليت‌هاي آبان و آذرماه شركت واحد اتوبوسراني تهران به چاپ رسيده است. خواندن همين چند جمله «نهضت نوين» شهرداري را در «نهادينه كردن فرهنگ شهري» به خوبي نشان مي‌دهد؛ نهضتي كه ناخواسته با ناكارآمدي خود در همين گام‌هاي اوليه براي فهم و نهادينه كردن حقوق شهروندي و حقوق انساني اعتراف مي‌كندشهرداري تهران ناخواسته متكديان، كارتن‌‌خواب‌ها و فروشندگان دوره‌گرد را از جمع شهروندان خارج كرده است، چرا كه به شهروندان خطاب مي‌كند تا اين افراد را معرفي كنند و شهرداري نيز با آنان برخورد مي‌كند
شهرداري تهران ناخواسته متكديان، كارتن‌خواب‌ها و فروشندگان دوره‌گرد را در دريف حيوانات موذي، سگ‌هاي ولگرد، زوايد فيزيكي مزاحم و خودروهاي فرسودة رهاشده قرار داده است. در اين صورت مي‌توان بر اساس اين تبليغات نتيجه گرفت كه حقوق شهروندي شامل آن‌ها نمي‌شودابتدا اين را بايد بپذيريم كه بخشي از متكديان، گروه‌هاي سازمان‌يافته هستند و برخي از كارتن‌خواب‌ها، معتادان طردشده از خانواده، ولي اين تمام قضيه نيست. حتي اگر چنين باشد آنان نيز شهرونداني هستند كه محصول سازوكارها و روابط ناعادلانة‌ مسلط بر زندگي اجتماعي و اقتصادي بوده‌اند. از اين رو، آنان شهرونداني هستند كه نيازمند حمايت‌هاي خاص اجتماعي‌اند
اما روي ديگر قضيه چيز ديگري است. شما قطعاً فروشندگان دوره‌گردي را ديده‌ايد و يا مي‌شناسيد كه عمدتاً افرادي آبرومند و قابل اعتماد هستند كه با حداقل امكانات و سرمايه تلاش مي‌كنند با كسب مشروع، زندگي خو و خانواده را در اين فضاي نابسامان اقتصادي و اجتماعي در سطح اوليه و يا قابل قبولي از نگاه خود تأمين كنند. حتي برخي از دستفروشاني كه كنار خيابان‌ها بساط مي‌كنند، چنين وضعيتي دارند. برخي كارتن‌‌خواب‌ها نيز از اين قاعده خارج نيستند؛ آن‌ها افرادي هستند كه توان مالي تأمين هزينة مسكن را ندارند. برخي آن‌ها در طول روز مشغول فعاليتي هستند كه ذيل حمايت‌هاي بيمه‌اي قرار نمي‌گيرد. از اين رو، دستمزد به نسبت پاييني دارند و امكان تأمين هزينة اجاره‌هاي سنگين را ندارند. البته شهردارين نيز خوابگاه‌هاي عمومي ندارد تا آنان با حداقل هزينه بتوانند شب را در آن جا بگذرانند
در شهرداري گويا حقوق و فرهنگ شهري اغلب با پول اندازه‌گيري مي‌شود. آن كه عوارض مي‌پردازد شهروند است و از حقوق شهري برخوردار و در حوزة فرهنگ شهري زيست مي‌كند و آن كه نمي‌پردازد، شهروند نيست
اجازه بدهيد مشاهده‌ام را از برخورد شهرداري منطقة‌19 با بساط‌داران كنار خيابان شرح دهم: مكان بازار پارچه عبدل‌آباد. هر دو سوي خيابان بساط‌كنندگان ايستاده‌اند. خيابان مملو از خريدار است. به ندرت اتومبيلي عبور مي‌كند. مردم يعني همان شهرونداني كه شهرداري سنگ‌شان را به سينه مي‌زند، اين وضع را پذيرفته‌اند. به جهت ارزان‌تر بودن قيمت‌ها در مقايسه با ديگر نقاط شهر، شهروندان ديگر مناطق نيز بخشي از خريد خود را آن جا انجام مي‌دهند. روزي براي انجام كاري آن جا بودم. ولوله‌اي درافتاد. بساط‌داران، بساط خود را با عجله جمع‌ مي‌كردند. مغازه‌داران به آنان پناه مي‌دادند
پنج نيسان شهرداري وارد خيابان شده بود. جلوي آن چند نفر بي‌سيم به دست و پشت سر آنان حدود 20 مرد قوي‌هييكل. اموال دستفروش بي‌نوايي كه نتوانسته بود مال خود را نجات دهد، به داخل نيسان پرتاپ مي‌كردند. نيسان‌ها عبور مي‌كردند و نفرين مردم، همان شهروندان بدرقه‌شان بود. هر كس چيزي مي‌گفت(داخل پرانتز از نوشته‌ام حذف شد: يكي مي‌گفت پس مردم چه كنند. ديگر مي‌گفت مثل قوم مغول مي‌مانند. حمله مي كنند و مال مردم را غارت مي‌كنند. آن يكي مي‌گفت حقوق اين افراد را از مال دستفروشان تأمين مي‌كنند) شهرداري با هدف نهادينه كردن فرهنگ شهري، ناخواسته، تخم نفرت مي‌پاشيد. جالب آن كه دقيقه‌اي از گذشتن مأموران مبارزه با سد معبر نگذشت كه بساط دستفروشان پهن شد و آرامش به بازار بازگشت و چيزي كه ماند؛ ناخرسندي از عملكرد شهرداري، اموال از دست رفتة برخي دستفروشان و فرهنگ شهري مورد پذيرش مردم بود
شهرداري به عنوان نهادي كه خود را متولي فرهنگ شهري مي‌داند ابتدا بايد نگاه خود را به دوره‌گردان، دستفروشان و كارتن‌خواب‌ها تغيير دهد و آن‌ها را هم‌رديف زباله‌هاي شهري نداند. دوم بايد به حقوق آنان به عنوان شهروندان صاحب حق احترام بگذارد. سوم بايد فرصت و امكان لازم را براي زندگي آبرومندانة آنان فراهم آورد و چهارم اين كه از آنان در قالب برنامة حمايت‌‌هاي اجتماعي حمايت كند نه برخورد. (و پنجم اين كه بايد عذرخواهي كند)ا